Peter van Os

1467'69 - 27 november 1542

Peter van Os, een Bossche stadssecretaris en notaris, die in de jaren 1513-1515 een kroniek schreef. In zijn kroniek, in 1997 uitgegeven door het Instituut voor Nederlandse Geschiedenis, beschrijft hij vanaf de geboorte van Adam en Eva tot 1515 de geschiedenis van de stad, binnen de context van het hertogdom Brabant. Doorgaans doet hij dit in een ambtelijke, afstandelijke en geserreerde stijl, zonder enige emotie of betrokkenheid. Maar wanneer hij verslag doet van de Gelderse oorlogen, die hij ook in de stad van zeer nabij heeft meegemaakt, verandert hij van toon.
Als stadssecretaris zat Van Os op het stadhuis letterlijk midden in het verloop van de historische gebeurtenissen. In zijn relaas over de zeer nijpende jaren 1511 en 1512 besteedt hij – in tegenstelling tot alle andere voorgaande jaren - nagenoeg alleen aandacht aan de Gelderse oorlogen. In de vorm van een litanie somt hij alle oorlogsgebeurtenissen op, waarbij hij af en toe zijn persoonlijke gevoelens laat meespreken. De inname van Zaltbommel door de Geldersen gebeurde ‘by quaden toesiene van den capiteyn' [Kroniek Peter van Os, 318], bij de gevangenneming van Bosschenaren werden 'onsen lyeden ... wredelic ende onmenschelic tracteert ende zwairlic gescat’ [Kroniek Peter van Os, 322], de huurlegers van Den Bosch, de zogenaamde Vijf Ventkens, weigerden meermaals tegen de Geldersen ten strijde te trekken: 'zy en wouden den voirs. Geldersschen genen stoot doen, wantse nyet betaelt en weren’ en bijgevolg waren ze 'uuyterende die arme ingesetenen boven die groten lasten diese te dragen hadden' [Kroniek Peter van Os, 325].
Dat de kruitdamp Van Os soms rond de oren vloog, blijkt uit zijn verslag van de gebeurtenissen in 1512, waarbij Den Bosch ternauwernood aan een grote ramp ontsnapte:
'De Geldersen ... kwamen tot Rosmalen en Hintham voor de slagboom, waar de burgers van Den Bosch zonder bevel met drie of vier stukken geschut waren. Maar de Geldersen verrasten hen met een deel van hun paarden bij het veld van de Zusters van Orthen. Toen de Bosschenaren de Gelderse paarden zagen, schoten ze met hun kanonnen. Na het kanonsvuur vielen de Geldersen met groot lawaai aan en vingen vijftien of zestien of meer Bossche burgers. Ze namen het geschut in beslag en reden weg, terwijl ze Hintham in brand staken en zeven van de negen molens die daar stonden.' [Kroniek Peter van Os, 324-325]
Hoewel de kroniek van Van Os als bron voor de reconstructie van het verloop van de Gelderse oorlogen onweersproken lijkt, is een oordeel over de uniciteit van deze bron in haar geheel slechts mogelijk na vergelijking met andere Brabantse, Gelderse en Hollandse kronieken. Dat er tot nog toe slechts één auteur is die Van Os gebruikt heeft, namelijk de Bossche stadsarchivaris Kuijer in zijn recente stadsgeschiedenis van Den Bosch, is een gevolg van het feit dat de editie tot 1997 op zich heeft laten wachten. Zeker is dat de Gelderse oorlogen op dit ogenblik enkel vanuit Gelders oogpunt redelijk goed bestudeerd zijn. De bestudering vanuit Brabants perspectief, en dan denken we zowel aan Noord-Brabant als aan het Belgische gedeelte, is nog een braakliggend terrein. De kroniek van Van Os biedt voor dit onderzoek naar oorlog en geweld uitstekende mogelijkheden.